De vriendschap
Connie Palmen
De Vriendschap van Connie Palmen is een gelaagde en filosofische roman over de complexe relatie tussen twee vrouwen die elkaar al van jongs af aan kennen. Palmen, bekend om haar introspectieve stijl en psychologische diepgang, verweeft in dit boek persoonlijke thema's met universele vragen over identiteit, verbondenheid en autonomie. Als auteur kiest ze vaak voor een vrouwelijke vertelstem die dicht bij haar eigen ervaringen lijkt te staan, zonder ooit volledig autobiografisch te worden. De implied author in dit werk is intelligent, reflectief en soms confronterend, en neemt de lezer mee in een diepgaande analyse van de vriendschap tussen de ik-figuur en haar vriendin Ara.
De cover van het boek toont twee bloemen, vermoedelijk van een klimplant. Die beeldtaal is subtiel maar betekenisvol: klimplanten hebben elkaar of een houvast nodig om te groeien, net zoals de twee hoofdpersonages – Catherina Buts (Kit) en Barbara Callenbach (Ara) – zich in hun ontwikkeling voortdurend aan elkaar spiegelen en vasthouden. De bloemen suggereren schoonheid, groei, kwetsbaarheid, maar ook verstrengeling: de vriendschap is niet alleen hartverwarmend, maar soms ook verstikkend. De afbeelding sluit daarmee aan bij het centrale thema van het boek: de balans tussen autonomie en verbondenheid in een langdurige, intense vriendschap. De titel, De Vriendschap, verwijst direct naar het centrale onderwerp: de levenslange, intense maar soms verstikkende band tussen Kit en Ara. Die titel dekt tegelijk een filosofische lading: wat betekent het om iemand een vriend(in) te noemen? Wat is het verschil tussen vriendschap en liefde, tussen verbondenheid en afhankelijkheid?
Het boek weerspiegelt duidelijk de tijdgeest van de tweede helft van de twintigste eeuw. De roman begint in de jaren zestig en eindigt rond het begin van de jaren negentig. De maatschappelijke veranderingen op vlak van vrouwenemancipatie, seksuele vrijheid en persoonlijke autonomie vormen de achtergrond waartegen de persoonlijke zoektocht van Kit zich afspeelt. Het is een bildungsroman, de focus ligt op de persoonlijke groei en ontwikkeling van het hoofdpersonage, die de spanningen tussen traditionele rolpatronen en individuele vrijheid voelbaar maakt.
De verhaalstructuur van De Vriendschap is helder maar doordacht opgebouwd. De roman is opgedeeld in drie delen die elk een fase in de vriendschap tussen Kit en Ara belichten: jeugd, volwassenwording en volwassenheid. De delen zijn als volgt getiteld: 1. dingen en woorden, 2. eten en drinken, 3. werk en liefde. Elk deel bestaat uit genummerde hoofdstukken. Het verhaal begint ab ovo, bij het ontstaan van de vriendschap, en eindigt met een open einde, waarin Kit hun vriendschap analyseert. Het sujet is niet volledig chronologisch opgebouwd: via flashbacks krijgen we inzicht in eerdere gebeurtenissen en gevoelens, waardoor de fabel niet altijd overeenkomt met de leesvolgorde.
De verteller is een interne autodiëgetische ik-verteller, die terugblikt op haar eigen leven en tegelijk haar ontwikkeling als persoon en vriendin analyseert. Ze vertelt zowel vanuit een belevend als vertellend ik, wat zorgt voor reflectie en betrokkenheid. Haar stem is intellectueel, soms afstandelijk, maar altijd intens.
De roman is rijk aan motieven. Concrete motieven zijn onder andere de boeken die de vertelster leest, de observaties van gedrag, de symboliek van taal en zwijgen. Abstracte motieven zijn zelfverlies, verbondenheid, jaloezie, afhankelijkheid en de zoektocht naar autonomie. Het grondmotief is het spanningsveld tussen individualiteit en verbondenheid, tussen vrijheid en de nood aan erkenning. Een opvallend leidmotief is het constante vergelijken tussen zichzelf en Ara, de spiegeling én het verschil tussen de twee vrouwen, die tegelijk elkaars gelijken en tegenpolen zijn.
De personages zijn psychologisch diep uitgewerkt. Kit is de protagonist, een rond personage dat zich ontwikkelt, twijfelt en reflecteert. Ara is de secondant, maar ook antagonist op bepaalde momenten: ze wekt bewondering én afkeer op. Nevenfiguren, zoals ouders, leraren of partners, blijven eerder vlak, omdat ze voornamelijk als katalysator fungeren voor de hoofdrelatie.
De vertelde tijd beslaat ongeveer dertig jaar, van de kindertijd tot het moment waarop Kit terugkijkt op de vriendschap met Ara. De kalendertijd is ongeveer 1960–1990. De verteltijd is relatief lang: het boek vraagt tijd en aandacht om door te dringen in de lagen van het verhaal. De chronologie is discontinu: flashbacks, herinneringen en reflecties onderbreken het lineaire verloop.
Ook ruimte speelt een rol, al ligt de nadruk vooral op innerlijke beleving. De geografische ruimte bevindt zich in Nederland op school, thuis, in de bibliotheek, en later op de universiteit. De sociale ruimte is er één van opgroeiende meisjes in een veranderende samenleving. De symbolische ruimte is vaak verbonden met boeken en taal, bibliotheken en studeerkamers, plekken die verwijzen naar introspectie en het zoeken naar betekenis. De sfeerscheppende ruimte is vaak sober, stil en gesloten: slaapkamers, klaslokalen, bibliotheken en studeerkamers roepen een gevoel op van introspectie en isolement. Die ruimtes weerspiegelen de innerlijke afstand tussen de personages en versterken de emotionele terughoudendheid en vervreemding die doorheen het verhaal voelbaar zijn.
De spanning zit niet in actie of plotwendingen, maar in de psychologische en emotionele ontwikkeling. De informatiedosering is traag maar precies: je krijgt langzaam inzicht in de gevoelens van Kit. De tijdsmanipulatie via flashbacks zorgt ervoor dat je als lezer puzzelstukjes in elkaar moet passen. Het verwachtingspatroon kan twee kanten opgaan. Enerzijds verwacht je dat er ooit een breuk of climax komt, anderzijds zou het ook kunnen dat ze uiteindelijk nog dichter naar elkaar toe groeien.
De stijl van Palmen is precies en doordacht, met een filosofische ondertoon. Ze schrijft bijna als in een essay: rijk aan ideeën en vol gelaagde zinnen die je dwingen om traag te lezen en goed na te denken. Er zit weinig luchtigheid of humor in, maar wel veel diepgang en scherpe psychologische observaties. Dat maakt het boek voor sommigen een uitdaging en voor anderen een meesterwerk.
Voor mij was De Vriendschap een zware, maar interessante leeservaring. In vergelijking met Nachtouders van Saskia De Coster was dit boek veel trager en serieuzer. Waar De Coster speels en toegankelijk schrijft, dwingt Palmen je tot introspectie en traagheid. Ik ben blij dat ik het gelezen heb, maar het was geen boek dat 'vanzelf' las. Toch ben ik onder de indruk van haar literaire stijl en de complexiteit van de relatie die ze schetst. Palmen heeft me uitgedaagd, en dat is op zich al waardevol.